De gegevens uit de residustudies worden niet alleen gebruikt om de blootstelling te berekenen. We gebruiken ze ook om de normen voor residuen vast te stellen.

Wat is een residunorm?

De residunorm is het wettelijk toegestane maximale residugehalte van een gewasbeschermingsmiddel in voedsel of veevoeder. Ook wel bekend als de MRL (maximale residulimiet). Let op: residunormen zijn geen gezondheidsnormen. Ze staan voor residuniveaus die onwaarschijnlijk schadelijk kunnen zijn voor de consument.

Hoe vastgesteld?

Residunormen worden afgeleid uit proeven waarbij een gewasbeschermingsmiddel maximaal wordt ingezet om zelfs onder hoge druk van ziektes, plagen of onkruiden een goede oogst te garanderen. Naast de residunorm wordt ook een bepaalde veiligheidstermijn wettelijk voorgeschreven. Dit is de minimale tijdsperiode tussen de laatste toepassing van het middel en de oogst. De residunorm, in combinatie met de veiligheidstermijn, wordt alleen dan geaccepteerd als blijkt dat het residuniveau veilig is voor de consument. Is dit niet het geval, dan wordt het middel niet toegelaten. Wat dan rest, is het gebruik van het middel zó aan te passen dat het een aanvaardbaar residuniveau heeft.

Internationaal verschillend

Residunormen worden nationaal vastgesteld. Er wordt gekeken naar hoe het middel volgens goed landbouwkundig gebruik in het betreffende land wordt toegepast. Elk land heeft dus zijn eigen residunormen die onderling kunnen verschillen. Alle gewassen die worden geëxporteerd moeten voldoen aan de residunormen van het land van import. Residunormen zijn dus ook handelsnormen. Vaak vormen ze een handelsbelemmering. Dat is de reden waarom binnen Europa de residunormen op dit moment geharmoniseerd worden. Op mondiaal niveau stelt de Commissie CODEX Alimentarius van de World Health Organization/Food Agricultural Organisation (WHO/FAO) residunormen vast. Deze worden helaas niet door alle landen erkend.

Een residunorm is een berekende waarde: de formule is zo ontworpen dat de uiteindelijke residunorm altijd hoger is dan de hoogst gevonden waarde in de residuproeven.

Hoe worden residuen in voedsel gecontroleerd?

[Aardbeien] Voordat een gewas of voedingsmiddel bij de consument terechtkomt, wordt op verschillende punten in de voedselketen het residuniveau van het gebruikte gewasbeschermingsmiddel gecontroleerd. Dit gebeurt met monitoringsprogramma’s van de overheid. In België is FAVV (Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen). Ook de voedingsmiddelenindustrie en handel controleren op residuen.

Waarom residucontrole?

Het belangrijkste doel van de residucontrole is zeker te stellen dat het residugehalte in de praktijk de wettelijk toegestane residunorm niet overschrijdt. Zo wordt gegarandeerd dat de consument geen risico loopt. Het monitoringsprogramma is niet willekeurig, maar richt zich op die gewassen en voedingsproducten waarvan de kans reëel is dat er residuen in worden gevonden, óf waar vragen over zijn gesteld.

Residumonsters

Residumonsters worden regelmatig genomen bij middelen, die vlak voor de oogst of tijdens de bewaring van het gewas zijn toegepast. Verder vindt er een uitgebreide monitoring plaats van ons basisvoedsel zoals tarwe, aardappelen en melk. Ook van een middel dat pas is toegelaten, kunnen extra monsters worden genomen.

Internationale monitoring

De meeste nationale overheden voeren geregeld controles uit om residuen van gewasbeschermingsmiddelen in voedingsmiddelen op te sporen. Zo loopt er in de Europese Unie een monitoringsprogramma, waaraan vijftien Lidstaten plus Noorwegen, IJsland en Liechtenstein meedoen. In 2002 zijn er maar liefst 46.000 monsters gecontroleerd in Europa. De bevindingen van de programma’s worden in elk land gepubliceerd. Aanvullend controleren ook de voedingsmiddelenindustrie en handel uitvoerig op residuen van gewasbeschermingsmiddelen.

Residuoverschrijdingen

Residuoverschrijdingen kunnen tot ongerustheid leiden bij de consument. Goed om te beseffen is dat, wanneer een residunorm overschreden wordt, dit niet automatisch betekent dat de gezondheid van de consument in gevaar is (zie ook vraag 12: 'Is een incidentele overschrijding van een residunorm schadelijk?').

De blootstelling aan residuen van gewasbeschermingsmiddelen is erg gering of nul. Dit blijkt uit de residumonitoringsprogramma’s. Bovendien wordt de consument erg goed beschermd door de huidige wetgeving.

Geïntegreerde teelt.

Het residugehalte in voedsel hangt af van het tijdstip waarop en de omstandigheden waarin de gewasbeschermingsmiddelen worden gebruikt. Hierdoor kunnen precieze teeltmethodes zoals geïntegreerde teelt in de meeste gevallen ervoor zorgen dat het residugehalte daalt. Geïntegreerde teelt staat voor een teeltsysteem waarbij producten van hoge kwaliteit worden geproduceerd op economisch, milieutechnisch en sociaal verantwoorde wijze. In geïntegreerde teelt worden plagen, ziekten en onkruiden voorkomen of bestreden met de meest geschikte techniek of methode. Dit kunnen ook cultuurtechnische, biologische, biotechnologische, mechanische en chemische maatregelen zijn.

Duurzame landbouw

De algemene regel voor het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen bij geïntegreerde teelt is: ‘Zo veel als minimaal nodig is’. Door minder chemische gewasbeschermingsmiddelen te gebruiken, is de verwachting dat ook het residugehalte in voedsel daalt. Het verantwoord gebruik van deze middelen binnen geïntegreerde teelt is een sleutelelement van de duurzame landbouw in de hele wereld. Syngenta steunt actief de ontwikkeling en implementatie van geïntegreerde teelt.

Andere oplossingen

Wat zorgt er nog meer voor dat de consument minder aan residuen wordt blootgesteld? Een belangrijk deel van de residuen zitten in de niet-eetbare delen van het gewas, bijvoorbeeld in de schil van bananen of sinaasappels. Residuen die achtergebleven zijn in de eetbare delen kunnen verminderd worden of helemaal verdwijnen door het gewas te wassen of te verwerken (zoals koken).Wanneer gewasbeschermingsmiddelen worden gebruikt, wordt in de meeste gevallen een lagere dosering of lagere toepassingsfrequentie gebruikt dan is voorgeschreven. Bedenk dat residunormen gebaseerd zijn op een maximaal gebruik.

Vaak wordt ervan uitgegaan dat biologisch geteeld voedsel beter en veiliger is dan voedsel waarbij gewasbeschermingsmiddelen zijn gebruikt. Laten we eens kijken naar het totaalplaatje.

Biologische landbouw

De biologische landbouw is een vorm van duurzame landbouw waarbij in principe geen synthetische gewasbeschermingsmiddelen worden gebruikt. De interesse en de vraag naar biologische producten is de afgelopen jaren sterk toegenomen. In veel ontwikkelde landen kopen de consumenten steeds meer en vaker biologische producten. Ondanks dit succes is de biologische productie nog altijd een nichemarkt van de totale markt van verse producten en voedingsmiddelen.

Lagere oogstopbrengsten

De oogstopbrengsten bij biologische landbouw zijn lager dan van de traditionele landbouw. Biologische landbouw kan hierdoor niet op grote schaal op een duurzame manier worden toegepast en tegelijkertijd voldoende kwalitatief voedsel tegen een redelijke prijs produceren. Als heel Europa zich biologisch zou voeden, dan moet 28 miljoen hectaren extra grond worden bewerkt. Dit is gelijk aan het totale bosoppervlak van Frankrijk, Duitsland, Denemarken en Groot-Brittannië. Het spreekt vanzelf dat dit invloed zou hebben op het landschap, de wilde flora en fauna. Dergelijke effecten moeten meegenomen worden in de beoordeling van de duurzaamheid van een teeltmethode.

Veiliger...?

Wat betreft voedselveiligheid is het Britse Food Standards Agency (Bureau voor Voedingsnormen) van mening dat het niet bewezen is dat biologisch geteelde voedingsmiddelen qua veiligheid en voedingswaarde verschillen van traditioneel geteelde producten (UK FSA, 2000).

Waarom verschillen residunormen van land tot land?

De manier waarop een gewasbeschermingsmiddel wordt gebruikt, verschilt van land tot land. Dit heeft te maken met het feit dat er verschillen in ziekte- en plaagdruk zijn, afhankelijk van het klimaat. Om deze verschillen te compenseren, varieert het voorgeschreven gebruik van de middelen per land. Dit leidt tot verschillende residunormen. De residunorm wordt vastgesteld op basis van het aanwezige residu dat bij de oogst of na het bewaren in de residuproeven gevonden wordt. Dit terwijl rekening wordt gehouden met de vereiste veiligheidsmarge. Alleen wanneer de risicobeoordeling aantoont dat de residunorm geen risico vormt voor de consument, wordt een middel toegelaten (zie ook: ‘Wat zijn residunormen en hoe worden ze vastgesteld?’). 

Wat zijn importtoleranties en waarvoor worden ze gebruikt?

De term ‘importtolerantie’ is een residunorm van een gewasbeschermingsmiddel dat niet wordt gebruikt in het land van import. Dit komt bijvoorbeeld voor bij importgewassen die niet in het land van invoer worden geteeld. Voor Nederland en Belgie zijn dit exotische fruitsoorten zoals nectarine, ananas en banaan. Verder worden importtoleranties vastgesteld voor geïmporteerde levensmiddelen die uit een land komen waar de teeltomstandigheden anders zijn en andere gewasbeschermingsmiddelen worden gebruikt. Bijvoorbeeld om een insect te bestrijden dat niet voorkomt in het land van import.

De residunormen voor importproducten worden op dezelfde manier vastgesteld als voor nationaal geteelde producten. Ook geïmporteerde producten worden gemonitord, om te controleren of ze voldoen aan de importtolerantie. Ze zijn dus veilig voor consumptie.

In de meeste gevallen is een overschrijding van een residunorm niet schadelijk, omdat de residunorm niet gelijk is aan de gezondheidsnorm. Bovendien is deze zo vastgelegd dat er een ruime veiligheidsmarge is tussen de gezondheidsnorm en residunorm.

Erg voorzichtige norm

Residunormen worden bepaald aan de hand van zorgvuldig uitgevoerde veldproeven waarbij de maximale dosering van het middel in combinatie met het maximaal aantal toegestane toepassingen wordt gebruikt. Dit terwijl een minimale tijdsperiode tussen de laatste toepassing en de oogst in acht wordt genomen. De residuwaarden uit de proeven worden ingebracht in een wiskundige formule waarmee de residunorm wordt berekend. De berekende residunorm is altijd hoger dan de hoogst gevonden residunorm uit de veldproeven. In de risicobeoordeling voor de consument worden dus ruime veiligheidsmarges ingebouwd.

Belangrijke wetenswaardigheden: De residunorm is geen gezondheidsnorm.

De residuwaarde zal de residunorm alleen overschrijden in een aantal gevallen:
- Als de gebruiksaanwijzing bij het gebruik van het middel niet wordt opgevolgd.
- Als het product is gebruikt op een gewas waarop het niet is toegelaten.
- Als het een geïmporteerd product is waarvoor in het land van herkomst een andere residunorm is vastgesteld dan in het land van import. Als er een overschrijding wordt gevonden, worden er maatregelen genomen om de kans op herhaling te voorkomen.

Als de Belgische- en Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit of vergelijkbare instanties in andere lidstaten voedselproducten vinden met risicovolle residugehaltes, dan wordt het Europese Rapid Alert Systeem ingeschakeld. Dit systeem waarschuwt alle Europese landen voor producten met te hoge residuniveaus. De individuele lidstaten halen vervolgens die producten zo snel mogelijk van de markt. Deze procedure is vastgelegd in regelgeving.

Volgens de Europese richtlijnen mag verwerkte babyvoeding niet méér dan 0,01 milligram gewasbeschermingsmiddel per kilogram babyvoeding bevatten.

Verder is het gebruik van bepaalde middelen in granen ingeperkt, wanneer dit graan wordt gebruikt voor babyvoeding. Het is belangrijk om te benadrukken dat deze gezondheidsnorm van 0,01 mg/kg geen wetenschappelijke basis heeft. Het is een algemeen geldende en veilig bevonden norm. Anders gezegd: van toepassing op alle gewasbeschermingsmiddelen, ongeacht hun giftigheid. Deze norm houdt geen rekening met het daadwerkelijk risico op basis van de blootstelling.

Hoewel de wens om het residuniveau in babyvoeding tot een minimum te beperken begrijpelijk is, moeten we ook het belang van het behoud van een betaalbare, constante en kwalitatief hoogstaande toevoer van voedselproducten in het oog houden

Onder consumenten is er bezorgdheid over bepaalde combinaties van gewasbeschermingsmiddelen die elkaar mogelijk versterken en zo nadelige effecten kunnen hebben op de gezondheid. Wanneer iemand een combinatie van een aantal chemische middelen binnenkrijgt, zouden de nadelige effecten op de gezondheid groter kunnen zijn dan de som van de effecten van de individuele gewasbeschermingsmiddelen. In 1999 heeft de European Committee on Toxicity of Chemicals in Food, Consumer Products and the Environment in het Verenigd Koninkrijk het risico van gecombineerde residuen van gewasbeschermingsmiddelen en diergeneesmiddelen in voedsel onderzocht. Dit op verzoek van het Food Standards Agency (Bureau voor Voedingsnormen).

In hun rapport concludeert de commissie dat, hoewel effecten gevonden kunnen worden bij hoge doseringen van middelcombinaties, het niet waarschijnlijk is dat er een gezondheidsrisico is. Dit omgerekend naar de veel lagere residuniveaus die gevonden worden in voedsel. De commissie heeft wel om verder onderzoek naar effecten van combinaties van middelen gevraagd. Dat geldt ook voor onderzoek naar het type effect en de werking van de effecten bij combinaties van gewasbeschermingsmiddelen, diergeneesmiddelen en andere gelijksoortige producten.

Waar kom ik meer te weten over gewasbeschermingsmiddelen?

Meer informatie over gewasbeschermingsmiddelen kan u vinden bij de Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit (www.nvwa.nl) en het Nederlands Voedingscentrum (www.voedingscentrum.nl) en bij het Belgisch Federaal Agentschap voor de veiligheid van de voedselketen (www.favv-afsca.be).